Ten oorlog met Kristien Hemmerechts

Beleefd op zondag 25 februari 2024 in LDC Veltershof, Veldegem : À la guerre!

‘En Zurenborg sliep nog’. Met deze zin uit een van haar boeken opende Kristien Hemmerechts haar lezing over verzet en collaboratie tijdens WO II. ‘Wij wisten het niet en vooral wij wilden het niet weten’. Tijdens de tweede Wereldoorlog ’s morgens heel vroeg vertrokken er vanop het Oost-Station aan de Draakplaats in de (nu hippe) wijk Zurenborg te Berchem de transporten met verzetslui en Joden naar het Oosten: de kampen in Duitsland. Heel vroeg ook, opdat ‘men’ (de Duitsers) zo weinig mogelijk commotie wilde maken rond die ‘verplaatsingen’.

Hemmerechts begon haar verhaal bij de inval van Duitsland in België op die zonnige 10 mei van 1940. De achttiendaagse veldtocht – in Nederland duurde de inval maar vijf dagen voegde zij er fijntjes aan toe. Wie kende zijn geschiedenis nog? Het werd zowaar een interactieve bevraging van het verrasend goed gedocumenteerde publiek. Maar eerst even terugblikken.

Wanneer en hoe is het allemaal begonnen? Een aanloop: opkomst van Hitler in 1933, het interbellum met die chaotische Weimarrepubliek, de eerste Wereldoorlog met zijn vele oorlogsveteranen nadien: verminkten, hulpelozen, armoedzaaiers en de opkomst van het fascisme en het communisme tijdens de jaren 30. Eens de fascisten aan de macht begonnen ook de eerste transporten, met name naar Dachau. De slachtoffers waren in den beginne weerspannige Duitsers, niet veel later waren de Joden aan de beurt. Rassenwetten maakten het mogelijk om massaal Joodse goederen te plunderen. Maar ook in ons dierbaar België roert er iets: in Vlaanderen richt Staf Declercq het VNV, het Vlaams Nationaal Verbond, in Wallonië krijgen we Rex.

De Duitsers willen kost wat kost ‘Lebensraum’. Eerst de Anschluss met Oostenrijk, daarna Tsjecho-slovakije tot in 1939 Polen het slachtoffer wordt. De andere grote mogendheden reageren aarzelend: eerste minister Chamberlain van Groot-Brittanië probeert met zijn ‘appeasement’ politiek Hitler nog te paaien, tevergeefs (denk aan Poetin en de annexatie van de Krim – merkt Hemmerechts tussendoor op). Maar nooit genoeg voor Hitler. Dat verandert als de hardere Churchill aantreedt: geen toegevingen meer. En dan wordt België bezet en krijgt een militair bestuur onder generaal von Falkenhausen – tussen haakjes: Nederland kreeg een burgerlijk bestuur dat vele malen radicaler was dan bij ons. En ja, wat doen die dappere Belgen? Hemmerechts ziet drie types: de overlevers (het merendeel, zij steken liefst hun “kop in kas” - vermijden iedere vorm van conflict), de collaborateurs en het verzet.

Als voorbeeld bespreekt Hemmerechts haar familie, ouders en grootouders in de oorlog. Bij wie zou ik mij aangesloten hebben? Vermoedelijk bij de overlevers beweerde Kristien. Tussendoor vernemen wij ook een en ander over Hubertina Aretz en vooral Leopold Flam. Uit haar verhaal blijkt ook dat de Vlamingen de ergste SS-ers waren. Als voorbeeld gaf zij Jef van de Wiele, hij was als leraar een collega van Flam en de zwaarst collaborerende Vlaming. Wie waren zij, die Vlamingen die meeheulden met de SS? Nogal figuren aan de rand van de maatschappij, velen zaten al in de (kleine) criminalitiet. Waarom deden ze het? Om over een zekere macht te kunnen beschikken, maar ook uit economische motieven, plat geldgewin dus. En ja, ook vaak uit puur idealisme, een houding die wij zowel bij het verzet als bij de collaborateurs aantroffen.

Kristien Hemmerechts deed dan ook een boekje open over de Jodenraden. Soms moeilijk te begrijpen dat juist Joden hun medewerking bij de transporten naar de kampen verleenden. Naar schatting telde men tegen het einde van de oorlog zo’n 150.000 verzetslieden, 45.000 van hen werden gearresteerd, 15.000 moesten het met de dood bekopen. En o ja, zowel Hubertina Artez, Leopold Flam en in mindere mate het koppel Gerard Boyart en Maria Van Lommel – over alle vier heeft Kristien Hemmerechts gepubliceerd - werden tussendoor sporadisch eens vermeld.